De Maashorst is het grootste aaneengesloten natuurgebied van Noord-Brabant en als inwoner van Uden ‘mijn achtertuin’. Al zo’n 35 jaar geniet ik hardlopend en mountainbikend volop van de prachtige omgeving.
Sinds kort doe ik dat ook op wandeltempo, in combinatie met een opleiding bij het IVN tot natuurgids. Alsof je op ontdekkingstocht bent …
Wat bedoel ik met ‘alsof je op ontdekkingstocht bent’. Ik neem je in dit kader eerst even mee terug naar mijn tijd als wedstrijdatleet. Het moet 1990 of 1991 zijn geweest: een tien kilometer in Haarzuilens, verdeeld over vijf rondjes. Ik had er 31 minuten en een aantal seconden voor nodig om de strijd winnend af te sluiten. De wedstrijdfocus was zo hoog dat ik een kasteel naast het parkoers niet had opgemerkt, zo bleek na afloop. Inderdaad: Kasteel De Haar, bepaald niet het minst opvallende middeleeuws restant in ons land.
Nu ruim dertig jaar later is de wedstrijdfocus duidelijk minder, de snelheid overigens ook een stuk lager, waardoor ik sowieso al meer zie van de omgeving waarin ik me beweeg. Een kasteel missen, dat overkomt me ook als hardloper niet meer. Maar in vergelijking met wandelen, blijven de waarnemingen hardlopend toch beperkt. Steeds vaker trek ik dan ook de wandelschoenen aan. Zoals dit keer, nu niet ver weg, maar direct bij mij om de hoek: op ontdekkingstocht in de Maashorst. Eens kijken wat ik in al die jaren van enkel hardlopen en mountainbiken hier niet heb gezien.
Breed meanderende Maas
Ooit stroomde op deze plek de Maas. Door een breuk in de aardkorst kwam de aarde hoger en hoger te liggen met als gevolg dat de rivier steeds verder naar het oosten werd gedrukt. Land dat hoger ligt wordt ook wel een horst genoemd. Zie hier het ontstaan van de naam ‘Maashorst’ voor dit natuurgebied. De grind, soms zelfs keien, die je aantreft zijn in de ijstijd afgezet door de toen nog breed meanderende Maas.
Belgische vluchtelingen
Op de site bezoekdemaasthorst.nl kun je makkelijk je wandelroute plannen. Ik ga de Maashorst altijd in bij het Udense openluchttheater Naat Piek aan de Pnemstraat, waaraan industrieterrein Vluchtoord grenst. De naam Vluchtoord herinnert overigens aan de Eerste Wereldoorlog. Toen was deze plek een toevluchtsoord voor Belgische vluchtelingen. In totaal 15.000 zuiderburen werden in de periode 1914-1918 opgevangen. Er was een constante bezetting van 7.000. En waar Belgen gaan, gaat de wielersport. Wie net als ik bij Naat Piek het Slingerpad opgaat (staat met richtingwijzer duidelijk aangegeven) treft honderd meter ver in het bos aan de rechterkant de (groene) restanten van een wielerbaan aan uit die tijd. Een infobord vertelt het verhaal. Geloof het of niet: tijdens mijn wandeling nu is het de eerste keer dat ik het (bewust) opmerk.
Opleiding tot gids
Over de eerste honderd meter op het Slingerpad doe ik vandaag een dik kwartier. Da’s wat anders dan tien kilometer in iets meer dan een half uur … De opleiding tot gids van het IVN heeft mijn ogen geopend, laat mij intensiever kijken naar de omgeving. Ik onderscheid op dit korte stukje onder meer al zeven soorten bomen. Ik scheerde ze tot voor kort allemaal over één kam, die van ‘boom’. Nu neem ik de tijd. En dat laat mij ook zo’n tien verschillende soorten paddenstoelen zien.
De flora en fauna van de Maashorst beschouw ik als veelzijdig. Vandaag ben ik te laat om reeën te zien, maar tijdens eerdere tochten heb ik ze hier met regelmaat aangetroffen. Overigens ook als ik op de mountainbike ’s morgens vroeg de Maashorst intrek. Wandelend over een onverhard pad parallel aan het Slingerpad zie ik vandaag tot twee keer toe wel een eekhoorn en ook een kleine bonte specht. Het is nu herfst, maar de lente is zeker ook een jaargetijde voor een bezoek aan de Maashorst. Het is een broedgebied voor tal van vogels, van de gekraagde roodstaart en graspieper tot lijsters, diverse soorten spechten en vinken.
Tijd voor paddenstoelen
Zoals hiervoor al opgemerkt: tijdens de wandeling van vandaag is het de tijd voor paddenstoelen, zwammen en schimmels. In mijn hoofd haal ik een stuk theorie op uit een les van de natuurgidsenopleiding. Zwammen en schimmels zijn synoniemen. En paddenstoelen zijn de (zichtbare) vruchtlichamen van bepaalde groepen schimmels. Tussenhaakjes plaats ik bewust ‘zichtbare’, omdat zich vaak een heel netwerk van schimmeldraden ondergronds bevindt. Zoals bij een ijsberg, zie je van zwammen en schimmels vaak slechts het topje.
Herfst in optima forma. Tussen de al afgevallen bladeren en op de diverse boomstronken en -stammen tref ik tal van paddenstoelen aan. Laat ik gemakshalve vanaf nu enkel van ‘paddenstoelen’ spreken. Tijdens de opleiding tot natuurgids heb ik geleerd dat ze grofweg in drie categorieën te verdelen zijn: de vijanden, zij die leven ten koste van andere levende organismen; de vuilnismannen, de opruimers van dood organisch materiaal zoals dode planten en dieren; en vrienden, de exemplaren die in symbiose leven met planten en/of bomen. Een voor mij opmerkelijk feit wat betreft die laatste categorie: 90 procent van onze planten kunnen niet zonder ‘hun vrienden’ uit de hoek van de paddenstoelen. Of moet ik nu toch zwammen én schimmels zeggen?
Ik zie tijdens mijn wandeling de meest uiteenlopende paddenstoelen. Ik som er een aantal op: de gele trilzwam, de schorsbreker en de stinkzwam, het rode zwavelkopje, de tonderzwam, de vliegenzwam, het duivelsbroodrussula, de koningsmantel, de gewone krulzoom en het fopelvenbankje. De ene na de andere doemt op. Het bekende spreekwoord met ‘paddenstoelen’ en ‘schieten’ is deze herfst in letterlijke zin in een hele hoge mate van toepassing. De natte eerste weken van de herfst, gevolgd door een relatief droge periode, spelen de meest kenmerkende herfstflora in de kaart.
Ezelsbruggetje
Aan het Slingerpad tref ik ook de drie soorten naaldbomen aan: de den, de spar en de lariks. Ik had altijd moeite met het onderscheiden van de drie. Maar inmiddels heb ik een ezelsbruggetje. Staan de naalden los van elkaar, dan link ik de ‘s’ van solo aan de ‘s’ van de spar. Zitten de naalden met z’n tweeën aan elkaar, dan vormt de ‘d’ van duo de brug naar de diverse soorten dennen. En zitten de naalden als trosjes aan de tak, dan gaat het via de ‘l’ van legio naar de lariks, ook wel de lorks genoemd.
Het unieke van de lariks als naaldboom zie je in deze herfsttijd ook duidelijk. Als enige naaldboom verliest de lariks zijn naalden. Op moment van mijn wandeling zie ik al een mooi laagje naalden op de grond liggen, als een deken, met die typische oranje-bruinachtige kleur.
Wild, puur en authentiek
In de loop van de eeuwen is ook de Maashorst door het toedoen van de mens flink veranderd, zo heb ik onlangs gelezen. Daarvan getuigen zeker de archeologische vondsten die hier zijn gedaan: vorstengraven uit de vroege ijzertijd, een prehistorische begraafplaats, brons uit de Romeinse tijd en resten van dorpen uit de Middeleeuwen. Nu krijgt de natuur hier weer alle ruimte om zich te herstellen. Wisenten, taurossen en exmoorpony’s zorgen ervoor dat het natuurlandschap weer wordt zoals het ooit was: wild, puur en authentiek. Alleen al als je enkel het Slingerpad volgt loop je door (dichtbegroeide) bossen, kom je over open stukken, waaronder een groot heideveld, en het leefgebied van de grote grazers. Ook zie je stuifduinen, een ven en (zo lijkt) een paar poelen.
Houtkap
Mijn opgedane kennis tijdens de natuurgidsenopleiding komt ter hoogte van het heidegebied en de stuifduinen ook weer van pas. Op mijn mountainbike of met mijn hardloopschoenen aan, beschouw ik ook dit deel van de Maashorst nog altijd ‘slechts’ als prachtig decor, met mijn wandelschoenen aan sta ik stil bij het ontstaan van wat ik zie (en bewonder).
Een infobord vertelt het verhaal. Heidevelden ogen anno nu als een natuurlijk landschap, dat zeker in het najaar met zijn paarse kleur je laat genieten. Maar het ontstaan van de heide is toch echt een gevolg van menselijk handelen. Oorspronkelijk was heel Nederland met oerbos bedekt. Het heidelandschap is een direct gevolg van de grootschalige houtkap in de Middeleeuwen. In 1900 was er nauwelijks nog sprake van enig bos.
Explosietrechters
De door ontbossing (en overbegrazing) ontstane heidevelden speelden vervolgens een belangrijke rol in het potstalsysteem dat door de boeren werd toegepast. De heide werd afgeplagd om gemengd met de uitwerpselen van schapen, koeien en varkens als mest te dienen voor de akkers. Door het afplaggen kreeg de wind grip op het losse zand dat achterbleef in het heidelandschap. Door het opwaaien en verstuiven van het zand ontstonden de stuifduinen zoals je die ook hier op de Maashorst ziet. Ik merk dat diverse soorten varens zich er thuis voelen. De eikvaren zie ik in ieder geval in grote aantallen op diverse plekken. Hetzelfde geldt voor de (brede) stekelvaren.
Wat ik ook zie is een aantal poelen. Althans, zo heb ik decennia gedacht. Nu ik me verdiep in het gebied blijken het explosietrechters te zijn. Oftewel: bomkraters. Ze zijn ontstaan vlak na de Tweede Wereldoorlog. Aangetroffen munitieresten werden ter plaatse onschadelijk gemaakt. De invloed van de mens op de natuur kent vele kanten.
Tijdens eerdere wandelingen hier, vooral in het voorjaar, merkte ik hoe rijk de Maashorst is aan amfibieën in deze ‘bomkraters’ en de vijver. De geluiden laten dan geen twijfel mogelijk, de kikkers zijn volop vertegenwoordigd. Ik ben geen kenner, kan soorten dan ook niet onderscheiden, maar mij wordt door een andere wandelaar verzekerd dat naast de niet zeldzame algemene soorten ook de poelkikker en heikikker hier vertoeft. Zoals ook de kamsalamander.
Natuurcentrum De Maashorst
Ga je onvoorbereid naar de Maashorst, en wens je geen ‘vaste route’ te volgen, het Slingerpad kan je perfect als oriëntatie gebruiken. Zie het pad als een veilig houvast tijdens een veelzijdige ontdekkingstocht. Wie zich daarentegen uitgebreid wil voorbereiden op een bezoek doet er goed aan om eerst Natuurcentrum de Maashorst te bezoeken, dat zo’n kilometer verwijderd is van het Slingerpad. Om misverstanden te voorkomen: die kilometer is berekend vanaf een ander startpunt van het Slingerpad dan waar ik in dit verhaal over spreek (niet Naat Piek dus, maar vanaf het Udense ziekenhuis Bernhoven de Slabroekseweg in tot je met de auto niet meer verder kunt).
In Natuurcentrum De Maashorst kun je onder meer terecht voor gebiedsinformatie, wandelroutes, excursies met gidsen en streekproducten. Speciaal voor kinderen is er een kabouterpad. Het centrum is gevestigd in een monumentale boerderij aan de Erenakkerstraat in het buurschap Slabroek, net buiten Uden. Tot voor kort heette Natuurcentrum De Maashorst zelfs Bezoekerscentrum Slabroek, maar na het samengaan van de gemeenten Uden en Landerd tot Maashorst is de naam gewijzigd.
Bedaf en de Peellandbreuk
Voor de liefhebbers van prachtige landschappen (én bijzondere natuurverschijnselen) breng ik ook even Bedaf en de Peelrandbreuk onder de aandacht, beide direct grenzend aan de Maashorst. Tijdens een dagwandeling van 20 tot 25 kilometer zijn beide gebieden in combinatie met de Maashorst prima te doen. Bedaf is een uniek stuk natuurgebied met tientallen meters hoge stuifduinen, vanzelfsprekend eveneens ontstaan door de ontbossing en overbegrazing. De Peelrandbreuk is een gevolg van de zogeheten platentektoniek, die spanningen veroorzaakt in de aardkorst. Het resultaat zijn de wijstgronden die je hier aantreft, drassige gebieden waar het ijzerrijke grondwater als kwel omhoog komt.
De tijd nemen
Na drie uur wandelen, zo’n tien kilometer in totaal, ben ik terug bij het startpunt van mijn wandeling over de Maashorst. Mijn achtertuin, die iedere wandelaar met hart voor de natuur ontzettend veel te bieden heeft. Mag je dit zien als een uitnodiging om het zelf te ervaren? Zeker. Van harte welkom. Maar veel liever nog geef ik aan personen zoals ik de boodschap mee: temper je tempo, open je ogen en geniet van wat direct bij je in de buurt is te zien. Overal in Nederland ligt ‘een Maashorst’ om de hoek. Neem de tijd om dat te ontdekken.
